Drugi sobór watykański o Żydach i judaizmie

Podczas II soboru watykańskiego (1962–1965), zwołanego przez Jana XXIII, a zakończonego przez Pawła VI, zatwierdzono szesnaście dokumentów: cztery konstytucje, dziewięć dekretów i trzy deklaracje. Do tych ostatnich zalicza się Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, ogłoszona 28 października 1965 r. Uważa się, że dokument ten, w powiązaniu z innymi wypowiedziami soboru, rozpoczął nową epokę w dziejach Kościoła. Po raz pierwszy w historii Kościół podjął próbę opisania swojej relacji do religii niechrześcijańskich. Niektórzy uważają, że deklarację tę można umieścić w samym centrum działań soboru, że „jest ona symbolem Vaticanum II, ewenementem, który mimo wielu znaków sprzeciwu wyrastał z całej historii Soboru, przede wszystkim z rozeznania potrzeb i uwarunkowań czasu”.

Chrześcijaństwo od samego początku podejmowało próby określenia swego stosunku do religii niechrześcijańskich. Refleksja ta przebiegała dwutorowo, inaczej ujmując zagadnienie religii niechrześcijańskich, a inaczej problem Narodu Wybranego.

Na podstawie kilku istotnych przesłanek w katolicyzmie ostatecznie ukształtował się pogląd, który dobrze streszcza stwierdzenie: „Chrześcijaństwo posiada świadomość zdecydowanej wyższości nad innymi religiami z tytułu boskiego pochodzenia oraz pełni prawdy i łaski, które przez Boga samego zostały mu powierzone. Łączy się z tym poczucie całkowitej jego samowystarczalności w zakresie życia religijnego i negatywna ocena wartości i możliwości na terenie życia religijnego religii niechrześcijańskich”.

Taka zasada, choć niepisana, ale praktykowana, postulowała postawę prozelityzmu – przekazywania wszelkimi dostępnymi środkami wyznawcom innych religii depozytu chrześcijańskiej wiary i w konsekwencji pozyskiwania ich członków dla wspólnoty uczniów Chrystusa. Pozyskanie wyznawców innych religii dla wiary chrześcijańskiej stało się naczelnym hasłem katolicyzmu, jeśli chodzi o jego ustosunkowanie się do innych religii. Z czasem jednak samoświadomość Kościoła w tym względzie stopniowo zaczęła się zmieniać, co znalazło swój wyraz w treści deklaracji. Zakwestionowano przede wszystkim przekonanie o braku realnej wartości religii niechrześcijańskich i zaczęto dostrzegać w nich treści pozytywne. Ponadto zauważono, że skutkiem wyniosłego prozelityzmu jest nieufna rezerwa lub wręcz niechęć i izolacja wobec chrześcijaństwa potężnych liczebnie i mających wielkie tradycje religii niechrześcijańskich.

Inaczej rzecz się miała z relacją chrześcijaństwa do judaizmu, którą warunkowały inne przesłanki. Na początku bowiem nowa religia była bardzo ściśle i na różne sposoby związana ze środowiskiem, z którego wyrosła. Pierwsza wspólnota jerozolimska była na wskroś żydowska – pierwszy Kościół składał się w całości z Żydów. Jak relacjonują Dzieje Apostolskie, pierwsi wyznawcy Chrystusa uczęszczali do Świątyni, uczestniczyli w liturgii synagogalnej, a jednocześnie w ich życiu zaistniały nowe elementy wiary, wyodrębniające to środowisko ze środowiska judaistycznego. Mówi o tym pierwsze summarium życia wspólnoty chrześcijańskiej: Trwali oni w nauce Apostołów i we wspólnocie, w łamaniu chleba i na modlitwach. Bojaźń ogarniała każdego, gdyż Apostołowie czynili wiele znaków i cudów. Ci wszyscy, co uwierzyli, przebywali razem i wszystko mieli wspólne. Sprzedawali majątki i dobra i rozdzielali je każdemu według potrzeby. Codziennie trwali jednomyślnie w świątyni, a łamiąc chleb po domach, przyjmowali posiłek z radością i prostotą serca. Wielbili Boga, a cały lud odnosił się do nich życzliwie. Pan zaś przymnażał im codziennie tych, którzy dostępowali zbawienia (Dz 2,42–47).